Со донесувањето на постојното законско решение од 2019 година, поточно Законот за јавни набавки (Службен Весник бр.24/2019) се имаше за цел да се внесат две генерални компоненти во македонското законодавство.
Првата компонента се однесуваше на дополнително прилагодување и приближување на македонското законодавство до ЕУ законодавството и она што го предвидуваат Директивите на Европската Унија од 2014 година.
Втората компонента и можеби најбитна компонента беше овозможување на практична примена на суштински битните одржливи, зелени, иновативни и општествено одговорни процеси на јавни набавки.
Но, што се случи во праксата?
Она што претставува прва компонента, во голема мера може да заклучиме дека е исполнета, вклучувајќи го тука и донесувањето на посебно законско решение за набавките од областа на одбраната и безбедноста, но дали втората и по наше мислење најбитна компонента, воопшто го виде светлото на денот ? Одговорот е: „Ниту одблиску практичната примена на новото законско решение не е во насока на одржливи, зелени, иновативни, социјално и општествено одговорни практики во областа на јавните набавки.“
Дефинирање на одржливи јавни набавки (Sustainable Public Procurement)
Одржливите јавни набавки (ОЈН) претставуваат процес со кој јавниот сектор (договорните органи) се обидуваат да постигнат соодветна рамнотежа помеѓу трите столба на одржливиот развој и тоа: економскиот, социјалниот и еколошкиот. Одржливоста на јавните набавки потребно е да се настојува да биде постигната во сите фази на реализација на јавната набавка.
Во рамките на Европската Унија, се применува поширок пристап за одржливост, кој исто така се однесува на економските и социјалните аспекти, кои се дел од Директивите за јавни набавки од 2014 година и кои обезбедуваат нови можности за промовирање на социјалната вклученост преку процесот на јавни набавки.
Но, да се задржиме на македонската пракса за јавани набавки од денешна перспектива.
Кои фактори влијаат на дискурсот кој моментално пости во македонската пракса со она што е ЕУ “актуелно“ ?
- Првиот фактор е исклучително слабата и “незаинтересирана“ улога на Бирото за јавни набавки (БЈН) во промовирање на “новите трендови во јавните набавки“. Поточно, во изминатиот период од страна на надлежното (БЈН) воопшто не беше подигната актуелноста на темата „Општествено Одговорни Јавни Набавки“, а во таа смисла од практичарите (стручните лица за јавни набавки во договорните органи) не можеше да биде препознаена неопходноста од придвижување кон новите современи трендови во јавните набавки
- Вториот фактор, е недоволната едукација на јавниот и приватниот сектор за актуелноста и важноста на темата „Општествено одговорни или оддржливи јавни набсвки“, нивното значење за македонското општеството.
- Трет фактор, е недостигот на стручни и компетентни “лидери“ во сверата на јавните набавки, кои ќе ја наметнат актуелната тема на одржливите јавни набавки, како и недостиг на практичари кои ќе ги придвижат процесите за соодветна имплемантација на одржливите политики во праксата.
- Владините политики во социјалната свера и животната средина се четвртиот фактор, поточно донесените мерки од оваа свера не беа интегрирани и во контекст на правилото „Доколку нешто сакаш да промениш, докажи дека си подготвен да се промениш најнапред ти и биди пример за следбениците“. Ова во смисла на јавните набавки би значело, доколку општествените случување во однос на заштита на животна средина и социјални политики се промовираат преку примерите во јавните набавки каде државата е носител на процесите на промена на општествената свесност, тогаш приватните компании истото ќе го следат.
- Петиот фактор кој влијаеше на отстапување од глобалните трендови на одржливи набавки е “стравот од нешто ново“ кое значи повеќе административен ангажман и во крајна смисла поголемо истражување на пазар и следење на добрите глобални практики. Во праксата секој дополнителен ангажман на лицата стручни за јавни набавки не е валоризиран, па од тука и мотивираноста за промени е мала или воопшто не постои.
- Шестиот, исклучително битен фактор е темата на корупција во областа на јавните набавки која постојано прикриено се провлекува низ “иглени уши“. Корупцијата е во директна колизија со концептот на одржливи јавни набавки. Од тука, неопходни се мерки со кои ќе се докаже нејзината “неисплатливост“.
Конечно, сите заеднички потребно е да работиме во насока на подигнување на актуелноста на оваа тема, а со тоа и подигнување на свесноста за неопходност од нејзина примена во праксата.