Во Европската унија, според Директивите за јавни набавки (во член 68(2) од Директивата 2014/24/ЕУ и член 83(2) од Директивата 2014/25/ЕУ), договорите за јавни набавки мора да се доделуваат врз основа на единствениот критериум за избор на најповолна понуда, а тоа е економски најповолната понуда. Во македонското законодавство, ЕУ Директивите беа пресликани со стапувањето во сила на Законот за јавни набавки (Службен Весник бр.24/2019) и за критериумот за избор на најповолна понуда, согласно важечкото законско решение, беше предвиден токму – економски најповолната понуда.
Но, на кои се начини, може да се утврдува овој критериум ? Економски најповолната понуда се утврдува врз основа на цената или трошоците со користење на пристапот на исплатливост, како што се трошоците во животниот век, или како најдобар однос помеѓу цената и квалитетот, што се оценува врз основа на критериуми, вклучувајќи квалитативни, еколошки и социјални аспекти поврзани со предметот на набавка.
Доколку при изборот на најповолна понуда се употреби пристапот на исплатливост, тогаш употребата на трошоците во животниот век ќе претставува критериум за избор, а истиот во европската праксата се применува од сè поголем број договорни органи и неговата примена континуирано бележи тренд на зголемување поради “можноста за долгорочна мерливост“.
Што претставува „животен век“ ?
Согласно, член 2 точка 20 од Законот за јавни набавки (Службен Весник бр.24/2019) за „животен век“ се сметаат сите последователни и/или меѓусебно поврзани фази, вклучувајќи ги потребните истражување и развој, производство, трговија согласно со условите, превоз, користење и одржување во текот на постоењето на производот или градбата или обезбедувањето на услугата, од стекнување на суровината или генерирање на ресурсите до расходување, уништување или завршување на услугата или употребата.
Кои се трошоците во „животниот век“ ?
Едноставно, сите ние секојдневно купуваме производ, услуга или работа, а притоа секогаш за тоа плаќаме одредена цена. Но, набавната цена, е само еден од елементи во целиот процес на купување, кој може да биде искажан како трошок. Пристапот на трошоците во животниот век, значи дека покрај трошокот за набавка, потребно е да бидат вкалкулирани и сите останати трошоци што ќе бидат направени за време на животниот век на производот, работата или услугата.
Како се врши пресметка на трошоците во животниот век ?
Согласно член 100 став 1 од во Законот за јавни набавки (Службен Весник бр.24/2019) трошоците во животниот век на стоките, услугите или работите ги опфаќаат следниве две категории на трошоци:
1. Категорија на трошоци на „товар на договорниот орган или на други корисници“, како што се:
- трошоци за набавка, односно купување,
- трошоци за користење, како што е потрошувачката на енергија и други ресурси,
- трошоци за одржување,
- трошоци поврзани со расходување, како што се трошоци за собирање и рециклирање;
2. Категорија на трошоците за „отстранување на влијанието на стоките, услугите или работите врз животната средина“ во текот на нивниот животен век доколку може да се утврди и да се провери нивната парична вредност, а кои може да вклучуваат трошоци од емисии на стакленички гасови и други загадувачи, како и други трошоци за ублажување на климатските промени.
Што точно опфаќа категоријата на директни трошоци ?
Категоријата трошоци на товар на договорниот орган или на други корисници, се нарекуваат и директни трошоци. Овие трошоци се исклучително битни од причина што преку нивната квантификацијата можат да се пресметаат директните финансиски импикации врз договорниот орган во процесот на набавка.
Дел од овие трошоци опфаќаат: Трошоците за набавка, односно купување, кои се однесуваат на набавната цена која ја плаќа договорниот орган и сите придружни трошоци, на пример: трошоци за испорака, трошоци за монтажа, трошоци за гаранции, трошоци за осигурување, трошоци за транспорт, и сл. Трошоците за користење, кои се всушност опфатени со т.н оперативни трошоци, вклучувајќи енергија, гориво, вода и сл. Трошоците за одржување, кои се однесуваат на резервни делови, одржување и сл. Трошоци поврзани со расходување, кои вообичаено се однесуваат на сите трошоци поврзани со собирање и рециклирање. Овие трошоци настануваат на крајот на работниот век (како што се деактивирање или отстранување) или преостаната вредност (т.е. приход од продажба на производот).
Што точно опфаќа категоријата на индиректни трошоци ?
Трошоците во животниот век можат да опфатат и вклучат трошоци поврзани со надворешни фактори (како што се емисиите на стакленички гасови) и други екстерни влијанија врз животната средина. Во европската пракса и овие трошоци имаат значителна улога во процесот наречен одржливи или зелени јавни набавки.
Практична применливост на трошоците во животниот век ?
Доколку договорниот орган ги користи трошоците во животниот век како критериум за избор на најповолна понуда, во тендерската документација наведува податоци кои треба да ги достават понудувачите и методот на утврдување на трошоците во животниот век врз основа на овие податоци.
Од друга страна, методот кој договорниот орган ќе го избере за “мерење“ на трошоците во животниот век мора да биде:
- заснован на објективно проверливи и недискриминаторски критериуми,
- да биде достапен за сите заинтересирани страни и
- бараните податоци да бидат лесни за прибавување од страна на економските оператори.
Употребата на критериумот за избор на најповолна понуда базиран на пристапот на исплатливост е презентиран подолу преку еден едноставен пример. Во примерот се презентирани 3 различни модели на Принтери (А, Б и В), при што животниот век за нивно технолошко застарување или продажба, е предвиден да биде 5 години.
ПРИМЕР ЗА ПРЕСМЕТКА НА ТРОШОЦИ ВО ЖИВОТНИОТ ВЕК
| Принтер А | Принтер Б | Принтер В | Видови на трошоци | Опис на трошоци |
|---|---|---|---|---|
| -24.000,00 | -18.000,00 | -27.000,00 | Трошоци за набавка | Набавка, испорака, гаранција и транспорт |
| -10.000,00 | -18.000,00 | -11.000,00 | Трошоци за користење | Тонер, хартија, електрична енергија итн. |
| -9.000,00 | -12.000,00 | -7.000,00 | Трошоци за одржување | Замена на четкици, замена на т.н глава итн. |
| 4.000,00 | 3.000,00 | 10.000,00 | Трошоци поврзани со расходување | Продажба по 5 години |
| 39.000,00 | 45.000,00 | 35.000,00 | Вкупни трошоци во животен век | Вкупни трошоци во животен век |
Од горенаведените податоци, може да се изведе заклучокот дека не секогаш набавката цена значи и најисплатлива понуда. Па така, во презентираниот пример, иако принтерот (В) има највисока набавка вредност, неговата исплатливост на период од 5 години е најповолна, односно вкупниот негов трошок ќе биде најмал за договорниот орган.
Од тука, пристапот на исплатливост е тој кој може да им “гарантира“ на договорните органи најдобра вредност за нивните финансиски средства на подолг рок.
Европската комисија по однос на моделите на пресметка на трошоците во животниот век има развиено т.н LCC (Life Cycle Costing) алатки за пресметување на трошоци во животниот век за различни сектори, a со цел да ја олеснат употребата на овој критериум за избор во праксата.
Ние, Ви ја препорачуваме НАПРЕДНАТА ТРЕНИНГ ПРОГРАМА (АКАДЕМИЈА) – ОДРЖЛИВИ ЈАВНИ НАБАВКИ, како одлична можност за стекнување со знаења и вештини за практична примена на трошоците во животниот век, како критериум за избор на најповолна понуда.