Корупцијата претставува глобален проблем кој во најголем дел произлегува од злоупотребата на јавните овластувања и надлежности. Од тука, јавните набавки се особено “засегнати“ со овој проблем, кој е во директна колизија со основните начела на јавните набавки.
Според Извештајот на Транспарнси Интернешнл за 2021 година, Македонија се наоѓа на 87 место со 39 поени по индексот на корупција. Споредбено со претходната 2020 година, ова претставува големо подобрување, кога беше рангирана на 111 место.
Оваа утврдена состојба, како и дополнителните мерки и активности во системот на спречување на корупција, се опфатени во Националната стратегија и акцискиот план за спречување на корупцијата за периодот 2021-2025 година. Во Националната стратегија, се предвидува стратешка цел – Нулта толеранција за корупција, која вклучува неколку активности насочени кон системот на јавни набавки, особено во насока на градењето на капацитети.
Дополнително, според Извештајот на ЕК за 2020 година, регулаторните и институционалните системи за интегритет и судир на интереси, воспоставени за идентификување и справување со корупција, договарање и измамнички практики, треба доследно да се применуваат. Иако состојбите делумно се менуваат, на начин што Државната комисија за спречување корупција покрена неколку случаи за потенцијална злоупотреба на должност во јавните набавки, сепак бројот на извештаи поврзани со интегритет сèуште е многу мал и недостасуваат дополнителни истраги и соодветни казни.
Националната стратегија и акцискиот план за спречување на корупцијата за периодот 2021-2025 година, дополнително посочува дека постои потреба од: зајакнување на контролата и надзорот врз спроведувањето на јавните набавки; зајакнување на капацитетите на институциите со квалификуван и обучен кадар за спроведување на јавни набавки; зголемување на ефикасноста во реализацијата на јавните набавки и зголемување на интегритетот на институциите и лицата вклучени во нивното спроведување и транспарентност во јавните набавки.
Проблемот на корупција во јавните набавки е потенциран и во „Стратегија за унапредување на системот за јавни набавки во Република Северна Македонија за периодот 2022 – 2026 година“ донесена од страна на Бирото за јавни набавки, при што се наведува следното „Неопходно е да се обезбеди постојано зајакнување на капацитетите на сите засегнати страни за промена на моделите и подигање на свеста за посакуваното однесување, но исто така и постојано да се изготвуваат и објавуваат материјали за да се разјасни примената на одредени законски одредби, врз основа на мислењата и одлуките на БЈН, ДКЖЈН и ДКСК. Интегрираниот систем на „црвени знаменца“ во рамките на ЕСЈН може да биде моќна алатка за идентификување потенцијално сомнителни обрасци во податоците за набавките и може да укаже на договарање или местење на тендери. Во таа смисла, би било неопходно да се поврзат системите на БЈН и ДКСК и да се преземат заеднички дејствија во оваа активност. Совпаѓањето на податоците за јавните набавки со други извори на податоци и информации, со различна гледна точка, може да идентификува поширок опсег на потенцијално сомнителни обрасци. Иако Законот за заштита на конкуренцијата и подзаконските акти ја обезбедуваат законската рамка неопходна за борба против незаконските договарања помеѓу претпријатијата (ЕО), сепак во пракса бројот на откриени и санкционирани забранети договарања е мал, особено заради фактот што истите се тајни и е многу тешко да се добијат веродостојни индиции за тоа каде би можеле да постојат вакви незаконски договарања. Главни стратешки определби и резултати што треба да се преземат Сузбивањето на неправилностите при јавните набавки ќе се спроведе преку разновидни мерки во сите фази на процесот на јавни набавки: планирање, зголемена внатрешна контрола, активна употреба на системот на црвено знаме и постигнување на резултатите утврдени со антикорупциската стратегија. Оттука, сузбивањето на нерегуларностите и борбата против корупцијата не може да се смета само како прашање за спроведување на некои специјални антикорупциски мерки, туку како цел што треба да се постигне преку различни аспекти на подобрувањата на системот на јавни набавки.“.
Како посебни резултати што треба да се постигнат, согласно донесената Стратегија за унапредување на системот за јавни набавки во Република Северна Македонија за периодот 2022 – 2026 година, се следните:
- Користење на “црвени знаменца” при идентификување на ризици на корупција;
- Користење на “црвени знаменца” при идентификување на можни незаконски
договарања помеѓу ЕО; - Усогласување на активностите со Националната стратегија за спречување корупција и конфликт на интереси на ДКСК и
- Понатамошно подобрување на управната контрола.
Како мерки за постигнување на поставените цели и планираните резултати што треба да се постигнат, согласно донесената Стратегија за унапредување на системот за јавни набавки во Република Северна Македонија за периодот 2022 – 2026 година, се наведуваат следните:
- Утврдување на насоки и начини за користење на “црвени знаменца” за соодветно идентификување на можни незаконски договарања помеѓу ЕО;
- Финализација на интегрирањето на модулот на „црвени знаменца“ на БЈН со ИТ
системот на ДКСК; - Иницирани заеднички пилот активности за одредени постапки за тестирање на
интегрираниот систем; - Изготвен план за практична примена на индикаторите за „црвените знаменца“ во системот со препораки за проширување;
- Анализа на дополнителни технички прилагодувања на интегрираниот модул;
- Понатамошно унапредување на управната контрола.
Конечно, спречувањето на корупцијата во јавните набавки останува сериозен проблем кој бара посветено и сеопфатно дејствување, а она кое според нас недостасува во оваа Стратегија, тоа се „Мерки за намалување на “вакум простор“ помеѓу економските оператори и договорните органи кој настанува поради недоволната примена на ПРЕТХОДНА ПРОВЕРКА НА ПАЗАРОТ или т.н ТЕХНИЧКИ ДИЈАЛОГ во секојдневната пракса“.